Dịch hạch là một bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, tiến triển cấp tính, lây lan mạnh với tỷ lệ tử vong cao. Được xếp vào diện phải kiểm dịch và khai báo quốc tế.

Ở Việt Nam, bệnh dịch hạch thường phát triển mạnh vào mùa khô, phù hợp với mùa phát triển của chuột và bọ chét.

Tuy nhiên, dịch cũng được ghi nhận vào các thời gian khác trong năm kể cả trong mùa mưa.

Bệnh dịch hạch ở người gồm các thể bệnh: thể hạch, thể nhiễm khuẩn huyết, thể phổi và thể màng não, thường gặp hơn cả là thể hạch (chiếm hơn 90% các thể bệnh).

Thể hạch biểu hiện phát bệnh đột ngột, ớn lạnh, mệt mỏi, đau cơ, đau bụng, buồn nôn và đau đầu.

Bệnh chuyển sang giai đoạn toàn phát với các triệu chứng đặc trưng là nhiễm khuẩn, nhiễm độc và sưng hạch.

Hạch có thể to bằng ngón tay cái hoặc bằng quả trứng gà, lúc đầu đau và cứng chắc, sau đó, hạch mềm hoá mủ.

Thể hạch có thể tiến triển thành nhiễm khuẩn huyết, thể phổi hoặc viêm màng não thứ phát.

Nếu không được điều trị sớm và thích hợp, thể hạch rất dễ tiến triển đột ngột thành nhiễm khuẩn tối cấp với sốt cao 40 – 410C.

Tình trạng nhiễm khuẩn, nhiễm độc, huyết áp giảm, mạch nhanh, nhỏ, vật vã, rối loạn tinh thần, hôn mê, thường bệnh nhân chết trong vòng 3 – 5 ngày.

Thể nhiễm khuẩn huyết, thể phổi, thể viêm màng não thường là thứ phát.

Dịch hạch thể phổi rất nguy hiểm vì có thể lây truyền trực tiếp qua đường hô hấp từ người bệnh sang người lành và bùng phát thành dịch lớn.

Bệnh nhân có dấu hiệu ở phổi cho đến ngày cuối cùng của bệnh, đờm loãng, có bọt dính máu, thường xuất hiện tràn dịch màng phổi, có biến chứng phù phổi cấp, tỷ lệ tử vong cao.

Tác nhân gây bệnh là trực khuẩn dịch hạch (Yersinia pestis) thuộc họ Enterobacteriaceae, là trực khuẩn Gram âm.

Việc truyền Y. pestis tới cá thể không bị nhiễm bệnh có thể thực hiện được bằng bất kỳ phương tiện nào sau đây:

Yersinia pestis lây truyền trong các hồ chứa động vật, đặc biệt là ở loài gặm nhấm, trong các vùng ở tất cả các lục địa ngoại trừ Úc. Các khu vực tự nhiên của bệnh dịch hạch nằm trong một vành đai rộng ở vĩ độ nhiệt đới và cận nhiệt đới và phần ấm hơn của vĩ độ ôn đới trên toàn cầu, giữa hai đường 55 độ Bắc và 40 độ Nam.

Trái ngược với thông tin phổ biến, chuột không trực tiếp bắt đầu sự lây lan của bệnh dịch hạch. Nó chủ yếu là một bệnh trong bọ chét (Xenopsylla cheopis) làm nhiễm bệnh cho chuột, làm cho chuột trở thành nạn nhân đầu tiên của bệnh dịch hạch. Nhiễm trùng ở người xảy ra khi một người bị cắn bởi một con bọ chét hoặc bị cắn bởi một loài gặm nhấm mà chính nó đã bị nhiễm trùng bởi vết cắn của một con bọ mang bệnh. Các vi khuẩn nhân lên trong bọ chét, gắn bó với nhau để tạo thành một phiến chặn dạ dày của nó và làm cho nó đói. Bọ chét cắn một cá thể chủ và vẫn tiếp tục hút máu, mặc dù nó không thể ngăn được cơn đói của nó, và con bọ chét có thể sẽ chuyển sang hút máu ở một vật chủ khác. Theo vết cắn, các vi khuẩn bệnh dịch hạch lây nhiễm vào một cá thể mới, cứ như vậy trước khi con bọ chét chết đói. Sự bùng phát dịch bệnh nghiêm trọng thường xảy ra do các vụ dịch bệnh khác ở loài gặm nhấm, hoặc sự gia tăng dân số của động vật gặm nhấm.

Con Bọ Chét làm lây lan dịch bệnh

Năm 1894, hai nhà nghiên cứu vi khuẩn, Alexandre Yersin của Pháp và Kitasato Shibasaburō của Nhật Bản, đã phân lập được vi khuẩn ở Hồng Kông, nơi diễn ra trận đại dịch thứ ba. Mặc dù cả hai nhà điều tra đã báo cáo kết quả của họ, một loạt các tuyên bố mập mờ và mâu thuẫn của Kitasato cuối cùng đã dẫn đến việc chấp nhận Yersin là người phát hiện ra vi khuẩn. Yersin đã đặt tên nó là Pasteurella pestis để tôn vinh Viện Pasteur, nơi ông làm việc, nhưng năm 1967 nó đã được chuyển sang một chi mới, đổi tên thành Yersinia pestis để tôn vinh Yersin. Yersin cũng lưu ý rằng những con chuột này bị ảnh hưởng bởi dịch hạch không chỉ trong các vụ dịch bệnh dịch mà còn thường xảy ra trước những vụ dịch như thế ở người, và dịch bệnh này đã được nhiều người dân địa phương coi là bệnh của chuột: người dân ở Trung Quốc và Ấn Độ khẳng định rằng khi một số lớn chuột đã được tìm thấy đã chết, dịch bệnh bùng phát ngay sau đó.

Năm 1898, nhà khoa học người Pháp Paul-Louis Simond (người cũng đã đến Trung Quốc để chống lại đại dịch thứ ba) đã phân lập rầy, chim chóc gây bệnh. Ông đã lưu ý rằng nhiều người bị bệnh đã không tiếp xúc gần gũi với nhau để mắc căn bệnh này. Ở Vân Nam, Trung Quốc, người dân sẽ chạy trốn khỏi nhà ngay khi nhìn thấy chuột chết, và trên đảo Formosa (Đài Loan), người dân đã xem xét việc xử lý những con chuột chết làm tăng nguy cơ mắc bệnh dịch hạch. Những quan sát này khiến ông nghi ngờ rằng bọ chét có thể là một yếu tố trung gian trong việc truyền bệnh dịch hạch, vì người ta mắc bệnh dịch hạch chỉ khi họ tiếp xúc với chuột chết gần đây, những con chết cách đây chưa đầy 24 giờ. Trong một thử nghiệm cổ điển hiện nay, Simond đã chứng minh làm thế nào một con chuột khỏe mạnh chết vì bệnh dịch hạch sau khi con bọ chét đã bám lấy nó.

Nếu được chẩn đoán kịp thời, các dạng bệnh dịch hạch khác nhau thường đáp ứng cao với liệu pháp kháng sinh. Thuốc kháng sinh thường sử dụng là streptomycin, chloramphenicol  và tetracycline. Trong số các loại thuốc kháng sinh thế hệ mới, gentamicin và doxycycline đã chứng minh hiệu quả trong điều trị đơn trị bệnh dịch hạch.

Gần đây xuất hiện các vi khuẩn bệnh dịch hạch có thể chịu được thuốc kháng sinh, và một lần nữa căn bệnh trở thành một mối đe dọa sức khỏe lớn. Một trường hợp có dạng vi khuẩn chống được thuốc kháng sinh đã được tìm thấy ở Madagascar vào năm 1995. Sự bùng phát thêm ở Madagascar được báo cáo vào tháng 11 năm 2014.

Xã hội hóa công tác phòng chống dịch hạch

Diệt chuột.

Diệt Bọ Chét: